همه ما به‌وجود چربی در خون و بدنمان احتیاج داریم چون خیلی از هورمون‌های بدن از چربی ساخته می‌شوند، بنابراین حتما باید طی روز مقداری چربی مصرف کنیم. مسئله مهم در اینجا، بیماری افزایش چربی‌خون یا هیپرلیپیدمی است که از سال‌ها قبل به‌عنوان یکی از عوامل موثر در تنگی عروق مغز و اندام‌ها شناخته شده است. چند عامل باعث تنگی عروق می‌شوند؛ از جمله سیگار، استرس، فشارخون بالا، چربی‌خون بالا، دیابت، کمبود فعالیت فیزیکی و برخی دیگر از عواملی که اخیرا مطرح شده‌اند مثل «پروتئین سی واکنشی» (CRP)، همان پروتئینی که میزان آن هنگام التهاب بدن در خون بالا می‌رود. لیپوپروتئین A نیز پروتئین دیگری است که در بررسی‌های اپیدمیولوژیک برای بروز بیماری تصلب شرائین اندازه‌گیری می‌شود. یکی از مهم‌ترین عوامل تنگی عروقی مغز و اندام‌ها، چربی‌خون است که سن و سال نمی‌شناسد؛ زمانی که در جنگ ویتنام، جوانان 20 ساله آمریکایی را کالبدشکافی می‌کردند، مشاهده شد در عروق کرونر قلب آنها رسوب چربی وجود دارد، بنابراین چربی‌ها از سنین پایین و بعد از بلوغ به‌تدریج در دیواره عروق شروع به ته‌نشین شدن و رسوب می‌کنند و باعث ایجاد پلاک‌هایی به نام آتروما یا آترواسکلروزیس (تصلب‌ شرائین) می‌شوند.

تری‌گلیسرید چیست؟

چربی‌های خون را می‌توان به 2 نوع «تری‌گلیسرید» و «کلسترول» تقسیم‌بندی کرد. تری‌گلیسرید همان چربی ذخیره‌ بدن است. این چربی علاوه براینکه از طریق غذا جذب می‌شود به‌وسیله کبد نیز تولید می‌شود و به‌صورت ترکیب‌‌های چربی پروتئین با دانسیته خیلی پایین در خون وجود دارد. بالارفتن تری‌گلیسرید چند خطر عمده ایجاد می‌کند؛ از جمله اینکه می‌تواند در مجاری لوزالمعده رسوب کند و باعث ایجاد پانکراتیت یا التهاب لوزالمعده شود و خطر ابتلا به دیابت را تا حد زیادی بالا می‌برد. همچنین از آن به‌عنوان دومین عامل انسداد عروق بعد از کلسترول نام برده می‌شود.

کلسترول بدتر است یا تری‌گلیسرید؟

کلسترول در مقایسه با تری‌گلیسرید خطر بیشتری برای قلب، مغز و عروق دارد. با این حال کلسترول عامل ساخته شدن هورمون‌های جنسی و بسیاری از هورمون‌های دیگر است بنابراین نمی‌توان گفت که به خودی خود مضر است بلکه بالارفتن بیش از حد آن می‌تواند خطرناک باشد. کلسترول وقتی که بر دیواره عروق می‌نشیند، به‌صورت LDL یا لیپوپروتئین با دانسیته پایین خود را نشان می‌دهد؛ یعنی همان چربی بد که باعث تشدید انسداد عروق می‌شود. ترکیب دیگری از کلسترول نیز وجود دارد که با نام HDL یا لیپوپروتئین با دانسیته بالا یا همان چربی خوب شناخته می‌شود. این چربی از عروق محافظت می‌کند و باعث پاکسازی دیواره آنها می‌شود، بنابراین کلسترول یک جا نقش بد و جای دیگر نقش خوب را بازی می‌کند.

علامت افزایش چربی خون چیست؟

چربی‌خون درصورتی که خیلی بالا نباشد، علائم خاصی ندارد، اما اگر خیلی بالا برود و مدت طولانی بالا بماند، به‌تدریج باعث سرگیجه می‌شود. همچنین ممکن است باعث ایجاد علائم شبیه به نوروپاتی، گزگز و مورمور شدن دست و پا شود. در ادامه نیز عوارض آن ظاهر می‌شود؛ مثلا اگر باعث انسداد عروق قلب شود، علائم نارسایی قلبی ایجاد می‌کند که در این حالت فرد هنگام راه‌رفتن و فعالیت دچار تنگی نفس یا درد سینه می‌شود. همچنین می‌تواند باعث علائمی از نارسایی عروق مغزی و اختلال در اندام‌ها شود. در بعضی از انواع بیماری‌های چربی‌خون به‌خصوص نوع ارثی آن، بعضی علائم پوستی مانند رسوب چربی روی پلک‌ها (گزانتلاسما) یا در ناحیه آرنج و زانو و دیگر بثورات جلدی نیز دیده می‌شود. بعضی از انواع بیماری‌های چربی نیز ممکن است باعث تورم تاندون آشیل در پشت مچ پا شوند.

حتی برخی از لاغرها هم چربی خونشان بالاست

اگرچه افزایش تری‌گلیسرید خون در افراد چاق و کم‌تحرک بیشتر دیده می‌شود اما لاغرها هم ممکن است به این بیماری دچار شوند. از طرفی کم کردن وزن دلیل قطعی بر از بین‌رفتن بیماری چربی‌خون نمی‌شود. علاوه براین، در بعضی خانواده‌ها به علت اختلال‌های ژنتیکی، میزان چربی بد یا LDL بالاست؛ یعنی بدون اینکه فرد اضافه‌وزن یا رژیم نامناسبی داشته باشد و پرخوری کند، به‌صورت ارثی از سنین پایین و حتی 20 سالگی چربی بد خونش بالا می‌رود. در حال حاضر این اختلال آمار بالایی در جهان دارد، بنابراین کشورهای پیشرفته دنیا مثل آمریکا و اروپا این چربی‌ها را از سنین 20 سالگی هر 5 سال یک بار غربال می‌کنند. امیدوارم روزی برسد که این غربالگری‌ها در کشور ما نیز از سنین پایین انجام شود تا بتوانیم افراد در معرض خطر را پیدا کنیم.

اندازه چربی‌خون باید چقدر باشد؟

در گذشته، میزان کلسترول برای تعریف آن مهم تلقی می‌شد اما بعدها مشخص شد که میزان مجاز آن در سنین مختلف متفاوت است. مثلا کلسترول 220 در یک پسر 22 ساله ورزشکار هیچ خطری ندارد اما در خانمی ‌‌که بای‌پس قلبی انجام داده، کلسترول 180 هم بالا محسوب می‌شود. گروهی از متخصصان هر سال در دنیا مجمعی تشکیل می‌دهند و میزان مجاز این چربی‌ها را تعیین می‌کنند. ایران نیز بر این مبنا عمل می‌کند. امروزه در درمان چربی‌خون توجه عمده روی چربی ‌بد است. طبق دستورالعمل‌های این مجمع، میزان LDL یا چربی بد باید در همه افراد زیر 160 باشد. در کسانی که حداقل 2 عامل خطر دارند نیز باید زیر 130 باشد. در بیماران قلبی، افراد دیابتی و کسانی که عروقشان درگیر است و حادثه مغزی برایشان اتفاق افتاده نیز باید زیر 100 باشد. فردی که بیماری قلبی مثل تنگی عروق دارد هم باید LDL زیر 70 داشته باشد. میزان چربی‌خوب نیز باید بالای 40 و تری‌گلیسرید کمتر از 150 باشد.

کدام بیماران به درمان نیاز ندارند؟

درمان بعضی از انواع بیماری‌های چربی‌خون به دارو نیاز ندارد و فقط با رژیم غذایی و فعالیت فیزیکی مثل پیاده‌روی قابل‌درمان هستند. مثلا فرد جوانی که تری‌گلیسرید 220 دارد و عارضه قلبی ندارد، می‌تواند با ورزش و رژیم، چربی‌خونش را پایین بیاورد، اما همین مقدار تری‌گلیسرید در یک فرد مسن با درگیری عروق قلبی حتما به دارو درمانی نیاز دارد. درواقع دارو مانند شمشیر دو لبه است و خیلی نباید به آن وابسته باشیم. فقط زمانی باید دارو بخوریم که پزشک آن را تجویز کرده باشد. یادتان باشد که قدرت رژیم غذایی در کاهش کلسترول کمتر است، بنابراین در این مورد نیز نباید نقش دارو را دست‌کم گرفت.

گیاهان جایگزین دارو نمی‌شوند

بعضی‌ها سوال می‌کنند که آیا مصرف موادغذایی خاص مثل ترکیب ماست و زردچوبه می‌تواند در درمان این بیماری تاثیرگذار باشد؟ در پاسخ باید گفت اگر ماست پرچرب باشد، عارضه‌اش از فواید زردچوبه روی چربی‌خون بیشتر خواهد بود. فرض کنید کلسترول خون شما 300 باشد و روزی یک کاسه ماست و زردچوبه مصرف کنید. به این ترتیب نه‌تنها به کاهش چربی‌خون کمکی نکرده‌اید بلکه شاید باعث افزایش آن هم بشوید. داروهای گیاهی، ادویه‌‌هایی مثل زردچوبه و سبزی‌های مثل شنبلیله و... در کاهش چربی‌خون بی‌تاثیر نیستند اما نمی‌توانند جای دارو را بگیرند و بیماری را کامل درمان کنند. حجامت نیز به کم کردن غلظت خون کمک می‌کند اما تاثیری بر چربی‌های خون ندارد.

چه کسانی باید دارو بخورند؟

افرادی که چربی‌خون ارثی دارند، باید مادام‌العمر دارو بخورند. البته این‌طور نیست که همیشه از یک نوع دارو استفاده کنند بلکه هر 3 تا 6 ماه باید آزمایش خون دهند تا در صورت لزوم پزشک به‌تدریج داروهای مصرفی‌شان را کم کند و به حداقل دوز برساند. لازم به ذکر است که این افراد حتی اگر غذا نخورند و دائم ورزش کنند باز هم کلسترول خونشان بالا می‌رود چراکه نقص آنزیمی ‌دارند. اگر خانواده این بیماران را بررسی کنیم، احتمالا به افرادی برمی‌خوریم که در سنین پایین دچار سکته قلبی و حوادث عروق مغزی شده‌اند. پس این افراد باید مرتب تحت‌نظر باشند.

درمان از رژیم غذایی شروع می‌شود

قدم اول در درمان چربی‌خون بالا، تغییر رژیم غذایی است یعنی اگر فرد فقط دارو بخورد و به رژیم غذایی اهمیت ندهد، نخواهد توانست از بروز عوارض بیماری کاملا جلوگیری کند. برنامه غذایی مناسب می‌تواند تری‌گلیسرید خون را تا 40 درصد و کلسترول بد را 15 تا 20 درصد کاهش دهد. طبق این برنامه، باید درصد مصرف چربی‌های اشباع شده را کم و تا جایی که امکان دارد از چربی‌های غیراشباع برای سرخ کردن، پخت و پز و... استفاده کرد. به توصیه متخصصان تغذیه، روغن‌های مایع گیاهی از جمله روغن هسته انگور، روغن زیتون و... بهترین انتخاب هستند. در هنگام استفاده باید به نکته‌های بهداشتی مصرف آنها توجه داشت. علاوه براین، باید مصرف کربوهیدرات و نشاسته را هم کاهش دهید، حتی اگر دیابت نداشته باشید. درواقع، نشاسته می‌تواند در کبد به چربی تبدیل شود و تری‌گلیسرید خون را بالا ببرد. توصیه می‌شود از ماهی تازه استفاده کنید و مصرف گوشت قرمز را کاهش دهید. درواقع بیشتر باید به سمت رژیم غذایی مدیترانه‌ای برویم یعنی مصرف سبزی‌ها و روغن زیتون را افزایش دهیم و از گوشت سفید استفاده کنیم.

داروهای ضدچربی‌خون

طبق توصیه انجمن‌های پزشکی دنیا و ایران، زمانی که بیمار با چربی‌خون بالا به پزشک مراجعه می‌کند، در قدم اول باید از لحاظ کلسترول و چربی‌بد تحت درمان قرار گیرد. مگر اینکه کلسترول طبیعی داشته باشد و فقط تری‌گلیسرید خونش بالا باشد. در حال حاضر داروهای بسیار زیادی برای کاهش چربی‌خون وجود دارد؛ از جمله استاتین‌ها مثل لوواستاتین، سیمواستاتین، آتورواستاتین، رزوواستاتین، پراواستاتین و... این داروها به‌خصوص آتورواستاتین نه‌تنها کلسترول خون را پایین می‌آورند، بلکه از پرتاب آمبولی‌های چربی از دیواره‌های عروق نیز جلوگیری می‌کنند. به همین دلیل است که بعد از قرار دادن استنت یا فنر در رگ قلب برای بیمار استاتین تجویز می‌شود. استاتین‌ها در دوز‌های مختلف 10 تا 80 میلی‌گرم موجود هستند و فقط متخصص قلب یا غدد یا داخلی می‌توانند تعیین کنند که چه دوزی از این دارو برای شما مناسب است.

اما از عوارض داروهای چربی‌خون می‌توان به تاثیراتشان بر عضلات و کبد اشاره کرد. در صورتی که فرد با مصرف این داروها دچار دردهای عضلانی در ران یا بازو شود، می‌تواند با مصرف داروهای ضدالتهاب یا مسکن یا حتی ورزش‌های مناسب آنها را کاهش دهد، اما اگر درد خیلی شدید باشد و فرد واقعا عاجز شده باشد، می‌توان با کاهش دوز دارو در ابتدا و تغییر نوع دارو در مرحله بعد، درد او را کاهش داد. اگر هم بیمار به هیچ‌وجه نتواند استاتین مصرف کند، می‌تواند از دیگر خانواده‌های دارویی ازجمله مشتقات فیبریک اسید مثل جم فیبروزیل، فنوفیبرات و... استفاده کند. عارضه دیگر داروهای چربی‌خون به‌خصوص استاتین‌ها، بالارفتن آنزیم‌های کبدی است. خوشبختانه عوارض کبدی شدید در این داروها خیلی نادر است، بنابراین اگر حین مصرف استاتین‌ها، آنزیم‌های کبدی‌تان از جملهSGOT و SGPT کمی بالا رفت، اصلا نگران نشوید و دارو را قطع نکنید.

خانواده بعدی داروها، ترکیب‌‌های ویتامینه مثل امگا 3 هستند. امگا 3 تری‌گلیسرید خون را کاهش می‌دهد و میزان HDL یا چربی‌خوب را بالا می‌برد. انسولین هم که در درمان دیابت به کار می‌رود، می‌تواند تری‌گلیسرید خون را پایین بیاورد.

منبع:هفته نامه سلامت
دکتر سعید کلباسی، فوق‌تخصص غدد و متابولیسم، فلوشیپ دیابت، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی